Tussen de regels …
De Albanese academica Lea Ypi had zich voorgenomen om een politiek-theoretisch boek te schrijven over het concept vrijheid in de liberale en socialistische traditie. In een interview met Eva Peek (NRC), vertelt ze dat ze tijdens het schrijven merkte dat alle voorbeelden die ze gebruikte uit haar jeugd in Albanië kwamen. En dat ze, als ze over de ware aard van vrijheid nadacht, telkens aan haar grootmoeder dacht. Deze constatering leidde tot een beslissing over het schrijfproces: ‘Uiteindelijk besloot ik die filosofie gewoon achterwege te laten en te schrijven over mensen. De filosofische ideeën schemeren vanzelf door in hoe zij op de wereld reageren’.
Trend
Als mens en onderzoeker ervaar ik berichten als deze als hoopgevend. Ze lijken in lijn met een veranderende tijdgeest en trend in het politieke, sociaaleconomische en maatschappelijke leven. Een ontwikkeling die volgt op de erkenning dat systeemdenken – met het primaat van economische logica en efficiencyeisen – te kort schiet, als de leefwereld en belevingswerkelijkheid van mensen in het geding is. In het verlengde daarvan ontwikkelt zich een stroming waarin ‘mensen’ zijn herontdekt als vertrekpunt voor bezinning. Een denken, waarin maatschappelijk belang en publieke waarden er toe doen en mensen weer de rol wordt toegekend die hen toekomt: die van mens (en niet eerst een instrumentele rol zoals ‘burger’, ‘consument’, ‘klant’, ‘lid’ of ‘medewerker’) waarvan de waardigheid beschermd moet worden. Geluiden van die strekking klinken door in het coalitieakkoord dat medio december gepresenteerd werd, in het progressief oppositieakkoord van PvdA en GroenLinks (18 A4’tjs waarin het woord ‘mensen’ maar liefst tweeëndertig keer genoemd wordt) en in reflecties van overheidsdiensten en hoge Colleges van Staat over het eigen functioneren.
Buikspreker
Hoezeer kwalitatief onderzoek kan bijdragen aan begrip, is overtuigend aangetoond door de werkwijze van de Duitse schrijver Walter Kempowski. Door middel van ‘collectieve dagboeken’ legde hij delen uit de jongste Duitse geschiedenis vast door uiteenlopende mensen (staatslieden, politici, generaals, soldaten, kunstenaars, gewone burgers) over een bepaalde periode ‘aan het woord’ te laten via dagboekaantekeningen, brieven en memoires, zonder die verder te becommentariëren of literair te bewerken. Dit procedé werd 1973 voor het eerst beproefd toen Kempowski zijn landgenoten bevraagde over een onderwerp dat toen nog taboe was en werd omhuld met collectief maatschappelijk zwijgen. Met het stellen van een eenvoudige vraag ‘Haben Sie Hitler gesehen?’ slaagde hij er in mensen op een onbevangen manier over het beladen verleden te laten praten. Volgens weekblad Die Zeit fungeerde hij daarmee als ‘buikspreker van het volk’.
De ‘oogst’ van dit experiment was even ontnuchterend als verbijsterend en tegelijk diep menselijk. De antwoorden gaven – juist omdat er zo ongedwongen was geantwoord en teksten letterlijk waren overgenomen – een ongekend inkijkje in het raadsel van het collectieve zwijgen van de Duitse bevolking over een schuldbeladen tijd. In een commentaar op dit boekwerkje merkt Sebastian Haffner op dat deze vorm van opiniepeiling de wetenschappelijke toets zeker niet kan doorstaan, maar dat die over het grote thema ‘De Duitsers en Hitler’ meer duidelijk maakt dan een wetenschappelijke opiniepeiling ooit had gedaan. Het ging natuurlijk niet om het antwoord op de vraag. Maar om de toon, de ondertoon en tussenliggende tonen van de antwoorden; het schijnbaar terloopse, waarin de werkelijkheid doorklinkt.
Nederland
Gelukkig hoeven we ons in Nederland niet met zulke zware onderwerpen bezig te houden. Maar toch. Bij het lezen van het commentaar van Haffner drongen zich actuele vergelijkingen op. Cijfers en percentages over zaken als aantallen slachtoffers van de toeslagenaffaire en gevallen waarin overheidsinstanties mensen rechtsbescherming hebben onthouden, zeggen veel over de stand van zaken. Maar alleen door met mensen te praten wordt duidelijk welke onderliggende oorzaken en motivatoren een rol spelen en wat de – vaak ingrijpende – uitwerking van systemen op de leefwereld van individuele mensen is geweest. Datzelfde geldt voor organisaties. Ook daar liggen soms heikele – en moeilijk in het openbaar te bespreken – onderwerpen ten grondslag aan ervaren onbehagen of problemen. Door de focus op mensen te richten, door hen onbevangen te laten praten en daar goed naar te luisteren wordt, vaak tussen de regels door, duidelijk wat er aan de hand is.
Kerstgeschenk
Dat steeds meer instanties en uiteenlopende organisaties dat in gaan zien, voelt voor een bureau dat juist om die reden sinds medio jaren negentig het motto ‘Als het om mensen gaat…’ voert, bijna als een kerstgeschenk. Laten we koersen op een menselijk 2022.
